Tekst: Alfred J. Palla
Krytycy Biblii od dawna odmawiają Mojżeszowi autorstwa Pięcioksięgu, który datują na późniejsze wieki. Jednym z powodów tego stanu rzeczy było założenie, że przed połową IX w. p.n.e. nie znano jeszcze imienia Jahwe występującego często w Księgach Mojżeszowych.
Krytycy wnioskowali o późnym powstaniu Pięcioksięgu z braku dowodów, co jest metodologią zawodną, a niestety nader często stosowaną do oceny wiarygodności Pisma Świętego.
Stela Meszy
W XIX w. odkryto słynną Stelę Meszy, moabickiego króla panującego w połowie IX w. p.n.e. Widnieje na niej imię Jahwe w odniesieniu do izraelskiego Boga. Moabici zapisali je tak samo, jak w hebrajskim Starym Testamencie. Skoro już wtedy sąsiedzi wiedzieli, że Izraelici są wyznawcami Jahwe, to Izrael musiał być z tego znany wcześniej niż w połowie IX w. p.n.e.
Tetragram
Czcicieli Jahwe wymieniają także źródła egipskie pochodzące z czasów Mojżesza. Imię Boże pojawia się tam w XIV w. p.n.e. w odniesieniu do semickich wyznawców Jahwe w Kanaanie. Występuje ono tak samo jak w Starym Testamencie i na Steli Meszy, a więc jako tetragram.
Izraelici zapisywali imię Boże czterema literami: JHWH, które nazywamy tetragramem. Nie wiemy, jak je wymawiano, gdyż Żydzi nie wypowiadali imienia Bożego na głos. Zastępowali je słowem Adonai, które oznacza Boga w ogólniejszym sensie. Dlatego, kiedy żydowscy gramatycy, zwani masoretami, wyposażyli hebrajski tekst w znaki wokalizacyjne (ok. 500 r. n.e.), aby ułatwić jego czytanie, przypisali do tetragramu punkty samogłoskowe słowa Adonai. JHWH czytane z tymi punktami brzmiało prawdopodobnie „Jehowa”.
Niektórzy uważają, że JHWH wymawiano „Jehowa”, podając jako dowód hebrajskie brzmienie imienia Jezus, czyli Jehoszua, które znaczy „Jeh jest ratunkiem”. Większość hebraistów uważa, że należy je wymawiać „Jahwe”, argumentując to brzmieniem okrzyku radości Hallelujah, który często występuje w Księdze Psalmów i oznacza „Chwalcie Jah”.
Tetragram pojawia się dwukrotnie w egipskich spisach topograficznych z XIV oraz XIII w. p.n.e. Obejmowały one wykaz miejsc, które faraon uważał za podległe swej władzy. Po raz pierwszy tetragram występuje w spisie z Soleb wykonanym ok. 1400 r. p.n.e. za Amenhotepa III (1417-1379)[1]. Wymienia on miejsca w Syrii i Kanaanie. Po raz drugi JHWH pojawia się w spisie z Amarah z czasów Ramzesa II (1304-1237), który może być tylko kopią poprzedniego, gdyż faraonowie nieraz kopiowali spisy topograficzne swoich poprzedników. W obu tych spisach występuje w Kanaanie miejsce zwane „kraj Szasu Jahwe”[2]. W tej nazwie pojawia się tetragram JHWH. Egipcjanie mianem „Szasu” określali semickich nomadów[3], do jakich można było zaliczyć Izraelitów, gdyż przez 40 lat wędrowali po pustyni, żyjąc w namiotach, zanim weszli do Kanaanu.
„Kraj Szasu Jahwe” nie występuje na wcześniejszym spisie Totmesa III (1504-1450), co jest znamienne. Po pierwsze, dowodzi, że spis Amenhotepa III nie był kopią wcześniejszego. Po drugie, nieobecność wyznawców Jahwe w Kanaanie za panowania Totmesa III (1504-1450) potwierdza biblijną relację, że wtedy byli jeszcze niewolnikami w Egipcie. Ich obecność w Kanaanie w czasach Amenhotepa III (1417-1379) wskazuje na wczesną datę exodusu, czyli na połowę XV w. p.n.e.
Stela Izraela
W 1896 r. brytyjski archeolog Flinders Petrie prowadził wykopaliska na dziedzińcu świątyni grobowej faraona Merenptaha w zachodnich Tebach, gdzie odkrył stelę tego faraona. Stela Merenptaha stała się słynna, gdyż występuje na niej nazwa „Izrael”[4], stąd nazywa się ją również Stelą Izraela. Dzięki niej mamy pewność, że Izraelici byli narodem rozpoznanym w Kanaanie już w XIII w. p.n.e.
Na steli wykuto poemat upamiętniający zwycięstwa faraona Merenptaha (1236-1223). Merenptah był synem faraona Ramzesa II, który wymienił wyznawców Jahwe na swoim spisie topograficznym. Dwie ostatnie linijki dotyczą jego kampanii militarnej w Syrii i Kanaanie. Wśród miast i narodów, które najechał, Merenptah wymienił Izrael[5]:
Pokonani królowie proszą o pokój.
Ani jeden z dziewięciu Łuków nie utrzymał się.
Tehenu – spustoszony, Hatti – uspokojony.
Pekanaan bardzo mocno zniszczony,
Aszkalon podbity, a Gezer zdobyte,
Janoam przestało istnieć,
Izrael ogołocony, pozbawiony nasienia!
Hurru stał się wdową z powodu Egiptu
Wszystkie kraje muszą zachować pokój[6].
Egipcjanie używali w swoim piśmie znaków zwanych determinatywami, gdyż determinowały zakres pojęciowy, jaki reprezentowały. Ilekroć inskrypcja mówi o obcych państwach, używa determinatywu w postaci pałki do miotania oraz mężczyzny i kobiety z trzema kreskami, co oznaczało naród, a także determinatywu trzech wzgórz, który oznaczał państwo, w odróżnieniu od nomadów, którzy nie mieli stałego miejsca zamieszkania.
W znaku Izraela, po jego fonetycznej nazwie, następuje znak mężczyzny i kobiety z trzema kreskami oznaczający „naród”. Nie występuje w nim jednak determinatyw państwa, co poświadcza biblijny opis, gdyż w tym okresie Izrael składał się z plemion tworzących naród, ale bez państwa[7]. Izraelici musieli jednak już wtedy być liczącą się grupą etniczną w Kanaanie, skoro stela faraona ich uwzględnia.
Wers o pozbawieniu Izraela nasienia mógł być metaforą, ale występuje on w inskrypcjach egipskich również literalnie, a wtedy oznacza wyniszczenie zbóż, aby osłabić wroga ekonomicznie. Z tego wynikałoby, że Izrael już w XIII w. p.n.e. nie zajmował się tylko hodowlą trzód, lecz również uprawą roli[8], co zgadza się z biblijnym opisem życia plemion izraelskich w okresie sędziów, jaki znajdujemy choćby w Księdze Rut.
Biblijna data exodusu
Kiedy Izraelici wyszli z Egiptu? Z biblijnej chronologii wynika, że w połowie XV w. p.n.e. i tak też uważali bibliści do połowy XX w. Ostatnie półwiecze to dominacja teorii mówiących, że nastąpiło to w XIII w. p.n.e. Która z tych dat jest bardziej prawdopodobna?
Datę exodusu można obliczyć na podstawie Starego Testamentu, dzięki zsynchronizowaniu lat panowania władców izraelskich z kronikami asyryjskimi.
Dzięki powiązaniu panowania Hiskiasza, Jehu i Achaba z datami znanymi z inskrypcji asyryjskich możemy zakotwiczyć biblijną chronologię w historii, a ponieważ chronologia hebrajskich królów jest kompletna, to znając okresy panowania Achaba, Jehu i Hiskiasza, możemy odtworzyć długość rządów wszystkich królów hebrajskich, aż do daty śmierci Salomona, czyli 931 r. p.n.e.[9]
Król Salomon (971-931) rozpoczął budowę świątyni jerozolimskiej w drugim miesiącu czwartego roku swego panowania, czyli wiosną 967 r. p.n.e.[10] Według Biblii nastąpiło to „czterysta osiemdziesiąt lat po wyjściu synów izraelskich z ziemi egipskiej” (1Krl.6:1), a ponieważ Izraelici wyszli z Egiptu w pierwszym miesiącu pierwszego roku (2Mojż.12:2; 3Mojż.33:3), oznacza to, że od tego dnia do budowy świątyni przez Salomona upłynęło 479 pełnych lat i jeden miesiąc, czyli 480 lat.
Dodając tę liczbę do roku rozpoczęcia budowy świątyni, uzyskujemy wiosnę 1446 r. p.n.e., jako datę wyjścia Izraelitów z Egiptu. Podana w Biblii liczba 480 lat, jakie upłynęły od exodusu do budowy świątyni, jest więc kluczowa. Co więcej – wydaje się precyzyjna, gdyż pokrywa się z danymi genealogicznymi. Stary Testament wymienia 18 pokoleń od Koracha, żyjącego w czasach Mojżesza, do Hemana, który żył w czasach Dawida, a 19 pokoleń do czasów Salomona (1Krn.6:18-23). Na jedno pokolenie przypadało przeciętnie około 25 lat, co przy 19 generacjach daje w przybliżeniu 480 lat.
Dodatkowo na połowę XV w. p.n.e., jako na czas wyjścia z Egiptu, wskazuje stwierdzenie w Księdze Sędziów, że w czasach Jeftego, który był sędzią około 1100 r. p.n.e., Izraelici mieszkali w Kanaanie od 300 lat (Sdz.11:26)[11], co daje 1400 r. jako datę wejścia do Ziemi Obiecanej po 40 latach wędrówki po pustyni.
Jak widzimy, Stary Testament umożliwia obliczenie daty wyjścia z Egiptu na kilka różnych sposobów, zawsze jednak ze wskazaniem na połowę XV w. p.n.e.
Exodus w XIII w. p.n.e.?
Wielu biblistów oraz archeologów przyjęło XIII-wieczną datę wyjścia. Dlaczego? Nie ze względu na dane biblijne czy pozabiblijne, lecz z powodu braku śladów zniszczenia Kanaanu ok. 1400 r. p.n.e., jakie spodziewali się znaleźć. W tym świetle biblista William Albright zaproponował XIII-wieczną datę exodusu, która się przyjęła[12].
Zwolennicy tej późnej daty muszą oczywiście uznać okres 480 lat za symboliczny. Według nich składa się on z 12 pokoleń po 40 lat, ale przyjmują, że faktycznie na pokolenie wypada 25 lat, co daje w sumie 300 lat. Po dodaniu 300 lat do daty rozpoczęcia budowy świątyni, czyli 967 r. p.n.e., otrzymują 1267 r. p.n.e., który uważają za datę exodusu, a zarazem czasy panowania faraona Ramzesa II (1304-1236).
Ta alegoryczna interpretacja 480 lat napotyka jednak na poważny problem, ponieważ Biblia wymienia 19 pokoleń od Mojżesza do Salomona (1Krn.6:18-23), a nie 12. Dziewiętnastu generacji nie da się zmieścić w 300 latach, bo liczyłyby po 15, zamiast po 25 lat.
Hebraista Umberto Cassuto, który przestudiował wszystkie liczby w Starym Testamencie, zakwestionował zasadność alegorycznego traktowania 480 lat[13]. Zauważył, że wszystkie liczby zapisane w porządku wstępującym – jak w tym przypadku, gdyż po hebrajsku 480 lat podano jako „80 i 400” – są w Biblii precyzyjne i dosłowne[14].
Jeśliby uznać 480 lat za liczbę alegoryczną, tak samo należałoby traktować inne w Starym Testamencie, np. 430 lat od Abrahama do Mojżesza (2Mojż.12:40; Ga.3:16-18), choć ta liczba nawet nie dzieli się przez 12.
Jeśli Ramzes II byłby faraonem exodusu w XIII w. p.n.e., wówczas Mojżesz, który miał w czasie wyjścia Izraelitów z Egiptu 80 lat, musiałby się narodzić za panowania poprzedniej dynastii, co nie harmonizuje z tłem tej historii. Poprzednik faraona z czasów exodusu zmarł po 40 latach pobytu Mojżesza u Midianitów (2Mojż.2:23; Dz.7:23), czyli panował ponad 40 lat. Wyklucza to Ramzesa II jako faraona exodusu, ponieważ jego ojciec Seti I (1317-1304) panował tylko kilkanaście lat, natomiast pasuje do długiego panowania Totmesa III (1504-1450).
Argumentem za wyjściem Izraelitów w czasach Ramzesa II pozornie mogła być wzmianka o budowie miasta Ramses przez Izraelitów (2Mojż.1:11). Z tym że gdyby budowali je dopiero wtedy, wówczas rządy Ramzesa II (1304-1236) musiałyby trwać ponad 100 lat, gdyż Mojżesz miał 80 lat w czasie exodusu, a budowa tego miasta trwała już przed jego narodzeniem! (2Mojż.7:7)[15].
Prawdą jest, że Izraelici budowali w Egipcie miasto zwane Ramses (2Mojż.1:11), gdzie był pałac faraona (2Mojż.2:5). Do niedawna zakładano, że w połowie XV w. p.n.e. w tej części delty Nilu nie było takiej rezydencji, a zatem musi chodzić o późniejsze czasy. Jednakże pod koniec XX w. wykopaliska odsłoniły tam dwa pałace królewskie zbudowane przez faraonów z dynastii hyksoskiej, z których korzystali władcy z dynastii XVIII, panującej za życia Mojżesza[16]. Z jednego z nich prowadziła nad odnogę Nilu pochyła rampa[17], dokładnie tak jak to opisuje Biblia, kiedy córka faraona zeszła nad rzekę i zobaczyła w koszyku przy brzegu małego Mojżesza (2Mojż.2:5). Odkrycie pałaców królewskich w mieście zwanym później Ramses pokazuje, jak niewiele jest warte wnioskowanie z braku dowodów.
Miasto Ramses istniało na długo przed Ramzesem II. W czasach Mojżesza nazywało się Perunefer, a wcześniej było stolicą Hyksosów i nosiło nazwę Awaris. Ramzes II je odbudował, dlatego otrzymało nazwę Ramses, która występuje w narracji o Mojżeszu, gdyż w Biblii przedawnione nazwy uaktualniano. Na przykład w narracji o czasach Józefa, który żył cztery wieki przed Ramzesem II, ziemia Goszen także nosi późniejszą nazwę „ziemi Ramses” (1Mojż.47:11). Dlatego samo występowanie późniejszej nazwy nie oznacza, że narracja dotyczy późniejszego okresu.
Spis topograficzny Amenhotepa III (1417-1379) wymienia semickich wyznawców Jahwe wśród mieszkańców Kanaanu ok. 1400 r. p.n.e. Stoi to w sprzeczności z założeniem, że Izraelici wyszli z Egiptu dopiero w XIII w. p.n.e. Na obecność Hebrajczyków w Kanaanie w XIV w. wskazuje również korespondencja władców kananejskich odkryta w Amarna.
Wzmianka o Izraelu na Steli Merenptaha dowodzi dużego znaczenia tego narodu w centralnym Kanaanie w XIII w. p.n.e., skoro jest on jedynym wymienionym w tym regionie. Świadczy to o wczesnej dacie wyjścia z Egiptu i podboju Kanaanu – w przypadku XIII-wiecznej daty Izrael nie mógłby tak szybko osiągnąć tego statusu.
Niedawno pojawił się kolejny argument za wczesną datą exodusu. Na fragmencie podstawy kolumny z Muzeum Egipskiego w Berlinie rozpoznano część spisu, który – według egiptologa Manfreda Görga[18] – wymienia Aszkelon, Kanaan oraz Izrael. Datuje on ten napis na czasy Ramzesa II (1304-1237), sądząc, że jest kopią wcześniejszego spisu, być może sięgającego Amenhotepa II (1450-1425), a więc biblijnej daty exodusu wyjścia Izraela.
XIII-wieczną datę exodusu stawiają pod znakiem zapytania wykopaliska w miastach podbitych przez Hebrajczyków w Kanaanie – np. w Jerycho (Joz.6:24), które nie nosi śladów zniszczenia z XIII w.p.n.e.
Prawie nic nie pasuje do wyjścia Izraelitów z Egiptu w czasach Ramzesa II. I nic dziwnego, gdyż XIII-wieczna data wyjścia nie opiera się na chronologii biblijnej, źródłach egipskich czy dowodach archeologicznych, lecz na domniemanym braku śladów zniszczenia Kanaanu ok. 1400 r. p.n.e. Z tym że wizja podboju ogniem i mieczem, jaki wyobrażali sobie teolodzy, wcale nie pochodziła z Biblii, ale to jest odrębny temat, do którego wrócę w przyszłości.
